Sẽ không đầy đủ nếu gọi bộ sưu tập báo chí Tây Nam Bộ thời kháng chiến của nhà báo Trương Thanh Nhã - nguyên Tổng Biên tập Báo kiên Giang, nguyên Chủ tịch Hội Nhà báo tỉnh Kiên Giang - là thư viện. Bởi với ông không chỉ có tích lũy, lưu giữ… mà còn lan tỏa và phục dựng lại tư liệu về những nhà báo chiến sĩ đã anh dũng ngã xuống trong kháng chiến.

 

Kho báo chí quý hiếm

Cánh cửa phòng tư liệu nằm trong căn nhà giữa lòng TP Rạch Giá vừa mở, tôi như choáng ngợp trước không gian báo chí mà ông Nhã đã dày công lưu trữ hơn từ 60 năm trước đến nay. Trong đó có tờ báo đã hơn 70 tuổi. “Đây là báo “Giải Phóng” - cơ quan của Mặt trận Giải phóng miền Tây Nam Bộ; còn đây là “Quân Giải Phóng” - tờ báo của các lực lượng vũ trang nhân dân giải phóng miền Tây Nam Bộ…

Ông Nhã như đưa tôi lạc vào thế giới Báo chí Cách mạng Việt Nam vùng Tây Nam Bộ trong kháng chiến chống Pháp, đánh Mỹ. Dù nhiều số đã nhuốm màu thời gian, nhưng được ông lưu giữ thẳng thớm, trang trọng. Bên cạnh các tờ báo tỉnh nhà như: “Chiến Thắng” - cơ quan tranh đấu của nhân dân tỉnh Rạch Giá, rồi tờ Tin của huyện An Biên phát hành vào tháng 6.1954, trong bộ sưu tập của ông Nhã còn có nhiều tờ báo của địa phương bạn, như: báo “Vùng Lên” - cơ quan của Ủy ban khởi nghĩa Cần Thơ; báo Cà Mau Giải Phóng, rồi Tạp chí Văn nghệ Sông Hậu, Văn nghệ Hương Tràm. Trong số này phần lớn thuộc các ấn phẩm đặc biệt, số Xuân được trình bày công phu, in màu.

Với nhiều người trong làng báo vùng ĐBSCL, đây là bộ sưu tập quý hiếm vì lâu nay chỉ nghe “tiếng” nhưng chưa thấy “hình”. Đặc biệt hơn, bộ sưu tập của ông Nhã còn có nguồn tư liệu báo chí thuộc diện “có một không hai”. Đó là những bản thảo được chính các nhà báo viết tay trên nhiều loại giấy với nhiều khổ khác nhau. Theo ước tính, tổng bộ tư liệu lên đến hàng nghìn trang viết, báo chí. Nhưng với ông Nhã, đây chỉ là phần nhỏ. Bởi phần nhiều hơn và quan trọng hơn hiện đang nằm đâu đó dưới lòng đất khu vực Lô 12 của vùng U Minh Thượng. Năm 1972, chiến tranh đi vào giai đoạn ác liệt, sợ thất lạc, ông chia các tờ báo sưu tập vào khạp da bò (hay còn gọi là lu, dụng cụ đất nung dùng để chứa nước sinh hoạt) và thùng đạn rồi chôn giấu cẩn thận. Sau ngày thống nhất đất nước, ông trở lại tìm, chỉ được thùng đạn. “Phải tìm được cái khạp đó còn, tư liệu sẽ phong phú và hữu ích lắm” - ông Nhã tiếc nuối.

“Thư viện sống” và “Từ điển sống”

Với ông Nhã, bộ sưu tập là báu vật vì được ông gầy dựng từ những ngày đầu làm cách mạng. Năm 1961, theo ý của người cha đang hoạt động trong vùng kháng chiến tỉnh Rạch Giá, ông tham gia cách mạng và được phân công phụ trách công việc kẻ chữ cho nhà in, rồi chép tinh đọc chậm trước khi bước vào nghề báo. Chính thời gian “nắn nót” với từng nét con chữ, trực tiếp chứng kiến những gian khổ, hiểm nguy dưới “mưa bom, bão đạn” đã giúp chàng trai 14 tuổi (sinh năm 1947) thấu cảm nghề chữ nghĩa và khởi tâm sưu tầm báo chí. Nhưng sẽ không đầy đủ nếu gọi bộ sưu tập của ông Nhã là thư viện báo chí. Bởi ở ông không chỉ có tích lũy, lưu giữ cho riêng mình, mà còn để lan tỏa, chia sẻ.

“Nhiều nhà báo ngày đó đã vĩnh viễn nằm lại chiến trường. Vì thế những tờ báo rất cần được lan tỏa để cung cấp nguồn tư liệu về báo chí cách mạng ở vùng Tây Nam Bộ, và kết nối với người cầm bút hôm nay với thế hệ đi trước”. Với suy nghĩ đó, ông sẵn sàng cho mọi người đến tham khảo, và chủ động trao tặng cho những đơn vị, cá nhân có liên quan. Không chỉ tận dụng các lần họp mặt Tổng Biên tập, Chủ tịch Hội Nhà báo các tỉnh trong khu vực để trao các bản chính về báo và Hội Nhà báo các tỉnh như Trà Vinh, Vĩnh Long, Sóc Trăng, Cà Mau, ông còn trực tiếp đến nhà nhiều đồng nghiệp để tặng. Qua các chuyến đi đó, ông ghi chép gia cảnh và các phương thức liên lạc để khi cần là kết nối được ngay. Vì thế mà sinh thời nhà báo Trần Thu Đông - nguyên Ủy viên Ban Tuyên huấn tỉnh Long Châu Hà, nguyên Tổng Biên tập Báo An Giang, đồng đội của ông Nhã trong kháng chiến - đã từng viết: “Nhã như “từ điển sống”. Hỏi bất cứ ai dù người đó là lãnh đạo hay nhân viên văn phòng, giao liên, bảo vệ của Ban Tuyên huấn trong kháng chiến là Nhã đáp ứng ngay và thường là hơn cả mong đợi”.

“Hồi sinh” những nhà báo

Cuộc trò chuyện nhiều đứt quãng khi điện thoại của ông đổ chuông liên hồi. “Sắp xét duyệt Giải thưởng Chiêu Anh Các lần thứ I/2025, người thân các đồng đội năm xưa điện thoại đến nhờ hỗ trợ hồ sơ” - ông Nhã phân bua.

Nói là hỗ trợ, nhưng thực ra là ông trực tiếp thực hiện vì phần lớn trong số họ không biết nhiều về sáng tác mà cha, chú của họ thực hiện cách đây hơn nửa thế kỷ. Và ông đã phát huy kho tư liệu của mình để "hồi sinh" những đồng nghiệp đã khuất. Mà trường hợp nhà báo, họa sĩ, liệt sĩ Hồng Văn Quang (Bảy Vệ), nguyên phóng viên Báo Chiến Thắng (tiền thân Báo Kiên Giang ngày nay), nguyên Phó Tiểu Ban Văn nghệ, Ban Tuyên huấn tỉnh Rạch Giá là điển hình.

Ngày 25.11.1969, trên đường đi công tác, ông bị máy bay địch bắn hy sinh tại rạch Thuồng Luồng, xã Vân Khánh, huyện An Minh. Lúc này con của ông còn quá nhỏ và sau đó vợ ông đi thêm bước nữa, rồi chiến tranh tàn khốc nên gia đình gần như không còn lưu giữ những sáng tác của ông. Khi biết Giải thưởng Chiêu Anh Các lần thứ I có nội dung: “xét tặng, truy tặng cho tác giả, nhóm tác giả có tác phẩm, công trình có giá trị về tư tưởng và nghệ thuật”, ông Nhã đã lục kho tư liệu và mang những tác phẩm của ông Vệ đăng trên các số báo Xuân Chiến Thắng các năm 1966, 1967 và 1969, rồi viết lời giới thiệu và thuyết minh đúng theo quy cách của Ban Tổ chức.

Cũng từ kho tư liệu này, ông đã "hồi sinh" hàng chục nhà báo đàn anh vì nhiều lý do bị mất hút dưới lớp bụi thời gian. Sau khi trích lục tài liệu, sao chép tác phẩm, ông tự tay lập hồ sơ đề nghị tặng thưởng Kỷ niệm chương Vì sự nghiệp Báo chí Việt Nam, như nhà báo - liệt sĩ Hồ Châu - Trần Trọng Nghĩa (1925-1964) và đặc biệt nhất là trường hợp nhà báo Lê Kim Trắc (Lê Trắc - Tư Lùng - Bá Diệp). Cám cảnh cây bút đàn anh, nguyên Thư ký Tòa soạn Báo Chiến Thắng, có nhiều thành tựu trong chiến tranh, trong đó từng được tặng thưởng Giải Nhì cuộc thi Nguyễn Đình Chiểu năm 1964, nhưng do gia cảnh khó khăn mà không còn lưu được tác phẩm, ông Nhã đã cất công sưu tầm rồi lập hồ sơ để ông Trắc được nhận Kỷ niệm chương. Hiện ông chạy nước rút để in tuyển tập cho ông Trắc nhân dịp kỷ niệm 100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam.

“Cần mẫn lưu giữ rồi âm thầm chuyển giao lan tỏa, anh Nhã không chỉ biến những trang báo nhuốm thời gian trở thành ký ức hào hùng cho hàng chục, hàng trăm tập thể, cá nhân, mà còn góp phần minh chứng cho vai trò quan trọng của báo chí trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước”. Xin mượn lời nhà báo Hoàng Vân - nguyên Trưởng Phân xã tỉnh Kiên Giang, người đồng nghiệp của ông Nhã trong chiến tranh để kết thúc bài viết này như lời tri ân nhà báo Trương Thanh Nhã giàu nhân văn, nhân ái!

https://laodong.vn/xa-hoi/thu-vien-song-bao-chi-tay-nam-bo-1527510.ldo

Lục Tùng (báo lao động)